Powstanie Związku Strzeleckiego
Geneza powstania Związku związana była z powołaniem do życia z inicjatywy Józefa Piłsudskiego na terenie Galicji w 1908 r. Związku Walki Czynnej (ZWC), którego podstawowym celem było przygotowanie kadr na potrzeby przyszłego powstania zbrojnego przeciw Rosji i wywalczenie niepodległości Polski. Konspiracyjne w swoim charakterze działania ZWC zostały rozszerzone wiosną 1910 r. o powołany legalnie we Lwowie Związek Strzelecki, którego powstanie uznawane jest za początek ruchu strzeleckiego (23 kwietnia 1910 r.). Pod koniec 1910 r. w Krakowie powstało Towarzystwo Strzelec, w ślad za nim powoływano kolejne stowarzyszenia o podobnym charakterze. Wobec dalszego rozwoju ruchu strzeleckiego w sierpniu 1912 r. powstała we Lwowie Polska Federacja Strzelecka, której zadaniem była intensyfikacja rozwoju ruchu i ujednolicenie kierownictwa organizacji strzeleckich. Projekt statutu Federacji opracowali Władysław Sikorski i Marian Kukiel, ówcześni oficerowie rezerwy armii CK Austro – Węgier, a późniejsi generałowie II Rzeczypospolitej.
Organizacja Związku Strzeleckiego w Galicji.
Początkowo ogólne kierownictwo nad organizacjami strzeleckimi sprawował ZWC, na czele zaś samego Związku Strzeleckiego stał kilkuosobowy Wydział. Pierwszym przewodniczącym Związku był Władysław Sikorski. W 1912 r. na czele powołanej Komendy Głównej stanął Józef Piłsudski, Szefem Sztabu został mianowany Kazimierz Sosnkowski. Struktura terenowa składała się z okręgów, obwodów i szkół ZS. Od schyłku 1912 r. w Galicji istniały trzy okręgi: Okręg Lwowski (komendant Edward Rydz ps. Śmigły), Okręg Krakowski (komendant Mieczysław Trojanowski ps. Ryszard) oraz Okręg Rzeszowski (komendant Władysław Wilk ps. Rudolf). Struktura pododdziałów przeniesiona została z ZWC i tworzyły ją sekcja, pluton i kompania.
Umundurowanie strzelców w latach 1910 – 14.
Początkowo jedynym elementem umundurowania w Związku Strzeleckim była czapka tzw. maciejówka koloru szarego, która noszono do ubrania cywilnego. Czapkę tego typu zapożyczono z ZWC, gdzie była nieformalną oznaką przynależności do tej organizacji (w ZWC noszono ją w kolorze granatowym). Od 1912 r. rozpoczął się proces ujednolicenia umundurowania strzelców, w Związku Strzeleckim i Polskich Drużynach Strzeleckich wprowadzono jednakowe sorty mundurowe składające się z bluzy, spodni, płaszcza i maciejówki w kolorze szarym, a później szaroniebieskim. W kwietniu 1913 r. Czesław Jarnuszkiewicz zaprojektował wzór Orła Strzeleckiego. Zatwierdzony przez Komendanta Józefa Piłsudskiego, stał się później wzorcem orła Legionów Polskich w czasie I wojny światowej. Strzelcy zaopatrywali się w mundury na koszt własny, początkowo indywidualnie, później poprzez tzw. Komisje Dostaw, działające w okręgach. W wyniku trudności i braku środków finansowych w 1914 r. pełne umundurowanie posiadało około 40 % strzelców.
Szkolenie w Związku Strzeleckim.
Członkiem Związku Strzeleckiego mógł być każdy Polak, który ukończył 16 lat i spełniał określone warunki fizyczne. Istotna była również wzorowa postawa moralna prezentowana przez kandydata. Podstawowym celem działania Związku było szkolenie wojskowe, realizowane od połowy 1911 r. na różnych poziomach: żołnierskim (rekruckim), podoficerskim i oficerskim. Początkowo wykorzystywano programy opracowane w ZWC, w czerwcu 1913 r. opracowano nowy program szkolenia, uwzględniający już bieżące potrzeby rozwijającej się organizacji. Ważnym elementem szkolenia było wykształcenie świadomego swych praw i obowiązków wobec Ojczyzny żołnierza – obywatela. O rozmiarach pracy szkoleniowej świadczyć może fakt, że w czerwcu 1914 r. w Związkach Strzeleckich działało 14 szkół (kursów) oficerskich, 51 podoficerskich i 248 żołnierskich. Do lata 1914 r. w szeregach Związków Strzeleckich znalazło się ponad 7 tysięcy strzelców, którzy przeszli przeszkolenie wojskowe.
I Kompania Kadrowa WP
W związku z zaostrzeniem sytuacji międzynarodowej po zamachu w Sarajewie 28 czerwca 1914 r., w związku z rozpoczęciem działań wojennych przez CK Austro – Węgry przeciwko Serbii, Józef Piłsudski zarządził 30 lipca mobilizację podległych mu pododdziałów Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich. Miejscem koncentracji strzelców i drużynniaków stały się podkrakowskie Oleandry. 3 sierpnia 1914 r. sformowano tu I Kompanię Kadrową WP, w skład której weszli przede wszystkim kursanci z Letniej Szkoły Strzeleckiej ZS w Krakowie i Szkoły Letniej PDS w Nowym Sączu. 6 sierpnia kompania licząca 144 żołnierzy dowodzonych przez Tadeusza Kasprzyckiego opuściła Oleandry i ruszyła na Kielce, które zajęto 12 sierpnia. Wkroczenie I Kompanii, a także dalszych pododdziałów utworzonego III Batalionu Strzelców nie wywołało jednak wystąpienia społeczeństwa Królestwa Polskiego (Kongresówki) przeciwko Rosjanom. Wobec negatywnej postawy austriackich władz wojskowych względem przyszłości oddziałów strzeleckich, z inicjatywy wybitnego polityka galicyjskiego Juliusza Leo 27 sierpnia 1914 r. rozkazem CK Naczelnej Komendy Armii (AOK) powołane do życia zostały Legiony Polskie.
Legiony Polskie 1914 – 1917
W okresie I wojny światowej (1914 – 1918) szeregowi strzelcy i kadra strzelecka stanowili podstawę kadrową Legionów Polskich, pierwszych regularnych polskich ochotniczych oddziałów wojskowych. Zgodnie z rozkazem CK Naczelnej Komendy Armii powstać miały początkowo dwie formacje legionowe: Legion Zachodni i Legion Wschodni, jednak w wyniku niekorzystnego rozwoju sytuacji na froncie powołany został tylko Legion Zachodni. Jesienią 1914 r. Legion przekształcono w dwie brygady piechoty: I i II Brygadę, wiosną 1915 r. powstaje III Brygada. Brygady walcząc u boku państw centralnych przeciwko Rosjanom zapisały chwalebną kartę w dziejach oręża polskiego, do legendy przeszły szarża pod Rarańczą (czerwiec 1915 r.), bitwa pod Konarami (maj 1915 r.), czy pod Kostiuchnówką (październik – listopad 1915 r.). Legiony, a szczególnie I Brygada dowodzona przez bryg. Józefa Piłsudskiego, stały się kuźnią elity politycznej i kadry wojskowej II Rzeczpospolitej. Po ogłoszeniu Aktu 5 listopada 1916 r. Legiony miały stać podstawą tworzonej Polskiej Siły Zbrojnej i w kwietniu 1917 r. zostały przekazane do dyspozycji Tymczasowej Rady Stanu. Odmowa złożenia przysięgi zakładającej wierność sojuszowi w Niemcami i CK Austro – Węgrami przez większość żołnierzy I i III Brygady w lipcu 1917 r. zakończyła legionową epopeję.
Polska Organizacja Wojskowa (POW).
Polska Organizacja Wojskowa w zamyśle Józefa Piłsudskiego stanowić miała konspiracyjną siłę zbrojną na terenach zaboru rosyjskiego. Powołana do życia we wrześniu 1914 r. pierwotnie jako Polska Organizacja Narodowa (PON), bazować miała na istniejących na terenie Kongresówki organizacjach strzeleckich (ZS i PDS) i prowadzić działania o charakterze dywersyjnym i wywiadowczym. Pierwszym komendantem POW w Królestwie Polskich był Karol Rybasiewicz – Wilczyński, funkcję Komendanta Głównego sprawował sam Józef Piłsudski. Pod koniec 1914 r. liczyła ponad 1000 osób rozszerzając swoją działalność na terenie samej Rosji (Petersburg, Kijów). Po zajęciu Kongresówki przez wojska państw centralnych POW nie zaprzestała działalności kontynuując szkolenie wojskowe i akcję werbunkową do Legionów. Pod koniec 1915 r. uległa reorganizacji, powołano Komendę Naczelną na czele której stanął kpt. Tadeusz Kasprzycki. Po aresztowaniu Józefa Piłsudskiego POW przeszła ponownie do konspiracji. W październiku i listopadzie 1918 r. w związku z klęską CK Austro – Węgier i Niemiec zmobilizowani członkowie POW aktywnie uczestniczyli w kształtowaniu zrębów odradzającego się państwa polskiego, byli również uczestnikami obrony Lwowa, Powstania Wielkopolskiego i Powstań Śląskich.
Po drugiej wojnie światowej Związek strzelecki został rozwiązany a ponowna reaktywacja nastąpiła 8 września 1990 r.